ഹാഗിയാ സോഫിയാ: യഥാർത്ഥ അവകാശികൾ ആര്?
“ശില്പവിദ്യയിലെ ചരിത്രം തിരുത്തിയ നിർമിതി” തുർക്കിയിലെ ഇസ്താംബൂളിലുള്ള ഹാഗിയ സോഫിയ എന്ന ലോകപ്രശസ്ത ദേവാലയത്തെ ഇങ്ങനെയാണ് വിശേഷിപ്പിക്കുന്നത്. ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ താഴികക്കുടങ്ങളുള്ള ദേവാലയങ്ങളിൽ ഒന്നാണ് ഹാഗിയ സോഫിയ. ഒരു കൂറ്റൻ താഴികക്കുടവും അതിന് ഇരുവശങ്ങളിലുമായി രണ്ട് ചെറിയ താഴികക്കുടങ്ങളുമാണ് ഇതിൻ്റെ പ്രത്യേകത. മൊസൈക്കുകൊണ്ട് ചിത്രപ്പണിചെയ്ത ചുവരുകളാണ് മറ്റൊരു ആകർഷണം.റോമാ സാമ്രാജ്യത്തിന്‍റെ തുടര്‍ച്ചയായിരുന്നു ബൈസാന്‍റിന്‍ സാമ്രാജ്യം. സാമ്രാജ്യത്തിൻ്റെ തലസ്ഥാനം കോണ്‍സ്റ്റാന്‍റിനോപ്പിള്‍ എന്ന ഇന്നത്തെ ഇസ്‍താംബൂള്‍ നഗരമായിരുന്നു. യൂറോപ്പിലും ഏഷ്യയിലേക്കുമുള്ള കവാടമായിരുന്നു ഇസ്‍താംബൂള്‍. ഹാഗിയ സോഫിയ നൂറ്റാണ്ടുകൾ പഴക്കമുള്ള ചരിത്രങ്ങൾ പറയുമ്പോൾ ചരിത്രങ്ങൾ ഒരുപാട് ഏറെയാണ്. അനുഭവിച്ച കണ്ണുനീരുകളും പ്രയാസങ്ങളും അതിലും ഏറെ…. 
നൂറ്റാണ്ടുകളുടെ ചരിത്രമുറങ്ങുന്ന മണ്ണ് എന്നും ഹാഗിയാ സോഫിയായെ വിശേഷിപ്പിക്കുവാൻ സാധിക്കും. ചരിത്രങ്ങൾ ഒരിക്കലും മരിക്കുന്നില്ല. നാളെകളുടെ ഒരു ശേഷിപ്പായി എന്നും നിലകൊള്ളും. അതിനൊരു ഉദാഹരണമാണ് ഹാഗിയാ സോഫിയാ.
ഹാഗിയാ സോഫിയയുടെ ചരിത്രം ഇവിടെ നിന്നും തുടങ്ങാം. കോൺസ്റ്റാന്റിനോപ്പിൾ ഭരണാധികാരിയായിരുന്ന കോൺസ്റ്റാന്റിയസ് രണ്ടാമനാണ്‌ ഹാഗിയാ സോഫിയയുടെ ആദ്യ കെട്ടിടത്തിൻ്റെ ശില്പി. ഏ ഡി 360-ലാണ്‌ ഈ ദേവാലയം നിർമ്മാണം പൂർത്തിയാക്കിയത്. ബൈസന്റൈൻ വാസ്തുകവിദ്യ ശൈലിയിൽ നിർമ്മിച്ച ആ ദേവാലയ സമുച്ചയം പ്രാചീന കാലഘട്ടത്തിലെ ലോകം കണ്ട മികച്ച ക്രിസ്തീയ ദേവാലയങ്ങളിലൊന്നായിരുന്നു. എ.ഡി.440-ലുണ്ടായ കലാപപരമ്പരകളിൽ ആദ്യ പള്ളിയുടെ മുഖവരങ്ങൾ കത്തി നശിച്ചു. ദേവാലയത്തിന് പല രീതിയിലുള്ള കെടുപാടുകൾ സംഭവിക്കുന്നതിന് കലാപങ്ങളും യുദ്ധങ്ങളും കാരണമായി.
ഏ ഡി 405 ഒക്ടോബർ 10 -ന് തിയോഡോഷ്യസ് രണ്ടാമൻ്റെ നേതൃത്വത്തിൽ രണ്ടാമത്തെ ദേവാലയം ലോകത്തിന് സമർപ്പിച്ചു. ഏ ഡി 532 ജനുവരിയോടെ ആ ദോവാലയവും ആക്രമികളുടെ കൈകളാൽ നശിക്കപ്പെട്ടു. ആറാം നൂറ്റാണ്ടിലാണ് ഹാഗിയ സോഫിയ നിര്‍മ്മാണം പുനരംഭിക്കുന്നത്. ബൈസാന്‍റിയന്‍ ചക്രവര്‍ത്തി ജസ്റ്റീനിയന്‍ ആണ് ദേവാലയം നിര്‍മ്മിച്ചത്. ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ ക്രിസ്‍ത്യന്‍ ദേവാലയം പണിയുക എന്നതായിരുന്നു അദ്ദേഹം ത്തിൻ്റെ പ്രധാന ലക്ഷ്യം.
ഗ്രീസിലെ രണ്ട് ആസ്ഥാന ശില്‍പ്പികളായ മിലിറ്റസിലെ ഇസിഡോറസ്, ട്രാലെസിലെ ആന്തീമിയസ് എന്നിവരായിരുന്നു പുതിയ ദേവാലയത്തിൻ്റെ ശിൽപികൾ. ഇസിഡോറസ് മെക്കാനിക്സ് പ്രൊഫസറായിരുന്നു. ആന്തീമിയസ് പ്രശസ്ത ഗണിതശാസ്ത്രജ്ഞനായിരുന്നു. ആറ് വര്‍ഷം കൊണ്ട് പൂര്‍ത്തിയാക്കിയ ദേവാലയം നിര്‍മ്മിക്കാന്‍ ആയിരം തൊഴിലാളികളും നൂറ് ശില്‍പ്പികളും വേണ്ടിവന്നു. ഏ ഡി 537-ല്‍ ദേവാലയ നിര്‍മ്മാണം പൂര്‍ത്തിയായി. നിര്‍മ്മാണത്തിലെ വൈഭവവും വിദേശ രാജ്യങ്ങളില്‍ നിന്നുള്ള അസംസ്‍കൃ വസ്‍തുക്കളും അമൂല്യമായ കല്ലുകളും കൊണ്ട് അന്ന് തന്നെ ഹാഗിയ സോഫിയ ലോക പ്രശസ്‍തമായിരുന്നു. പണി പൂര്‍ത്തിയാകുമ്പോള്‍ ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ മകുടമുള്ള ദേവാലയം എന്ന പ്രസക്തി ഹാഗിയ സോഫിയ നേടിയെടുത്തിരുന്നു. ഏകദേശം ആയിരം വര്‍ഷങ്ങള്‍ക്ക് ശേഷം റോമിലെ സെന്‍റ് പീറ്റേഴ്‍സ്‍ പള്ളിയുടെ മകുടം പൂര്‍ത്തിയാകുന്നത് വരെ ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ നിര്‍മ്മിതിയും ഇതായിരുന്നു എന്ന് ചരിത്രങ്ങൾ പറയപ്പെടുന്നു.
ഹാഗിയാ സോഫിയാ ലോകത്തിന് സമർപ്പിക്കുമ്പോൾ ജസ്റ്റീനിയൻ വളരെയധികം മതിപ്പുളവാക്കി, ദൈവത്തിന് നന്ദി പറഞ്ഞതിന് ശേഷം അദ്ദേഹം കരഞ്ഞതായി പറയപ്പെടുന്നു, ‘‘അത്തരമൊരു പ്രവൃത്തി ചെയ്യാൻ എന്നെ യോഗ്യനാണെന്ന് കരുതിയ ദൈവത്തിന് മഹത്വം! ശലോമോനേ! താഴികക്കുടത്തിൻ്റെ ഉയരം സൂചിപ്പിക്കുന്ന ഞാൻ നിന്നെ പരാജയപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു”. ജസ്റ്റിനിയൻ സമർപ്പിച്ച ഹാഗിയ സോഫിയയ്ക്ക് ഭൂകമ്പത്തെ ചെറുക്കാൻ കഴിഞ്ഞില്ല. രണ്ട് കമാനങ്ങളും പ്രധാന താഴികക്കുടവും ഏ ഡി 557-ൽ തകർന്നു. ജസ്റ്റീനിയൻ്റെ ഉത്തരവ് പ്രകാരം ഇസിഡോറസ് ദി യംഗ് ഒരു പുതിയ വലിയ താഴികക്കുടം നിർമ്മിച്ചു. നാലുവർഷത്തിനുള്ളിൽ ഇത് പുനർനിർമിച്ചു. ഇസിഡോറസിൻ്റെ താഴികക്കുടം അതിമനോഹരമായ കാഴ്ചയോടെ നിലനിൽക്കുന്നു. 563-ൽ ഹാഗിയ സോഫിയയെ ജസ്റ്റീനിയൻ വീണ്ടും പരിഗണിച്ചു.
ഏഴാം നൂറ്റാണ്ടിൽ അറബ് ആക്രമണത്തിൻ്റെ അപകടം തുടരുകയും അറബികളുമായുള്ള ആശയവിനിമയം ആരംഭിക്കുകയും ചെയ്തു. എന്നിരുന്നാലും, കോൺസ്റ്റാന്റിനോപ്പിൾ ഉപരോധിക്കാനുള്ള ശ്രമങ്ങൾ വിജയിച്ചില്ല. ലറ്റീൻ സാമ്രാജ്യവും പലതരത്തിലുള്ള യുദ്ധങ്ങൾ (കുരിശ് യുദ്ധങ്ങൾ) ആസുത്രണം ചെയ്തെങ്കിലും അതും ഹാഗിയാ സോഫിയയുടെ മുമ്പിൽ വിജയിച്ചിരുന്നില്ല.
മതപരമായ പോരാട്ടത്തിൽ ഏർപ്പെട്ടിരുന്ന ബൈസൻ്റെന് സാമ്രാജ്യത്തിൻ്റെ പ്രതിസന്ധിയുടെ മുഴുവൻ ഗുണവും 23-ാം വയസ്സിൽ സുൽത്താൻ മെഹ്മദ് രണ്ടാമൻ നേടി. അദ്ദേഹം സമർത്ഥനും ബുദ്ധിമാനും ആയിരുന്നു. മുസ്ലീം പ്രവാചകൻ മുഹമ്മദ് പറഞ്ഞ മഹത്വമേറിയ നേതാവാകാനുള്ള ആഗ്രഹവും അദ്ദേഹത്തിനുണ്ടായിരുന്നു: ”അവർ കോൺസ്റ്റാന്റിനോപ്പിളിനെ കീഴടക്കും. അത് നേടുന്ന രാജകുമാരനും സൈന്യത്തിനും മഹത്വം” എന്ന് പറഞ്ഞു. മെഹ്മദ് രണ്ടാമൻ ഹാഗിയ സോഫിയയിൽ പ്രവേശിച്ചപ്പോൾ ഒരു പിടി ഭൂമി എടുക്കാൻ കുനിഞ്ഞ് ദൈവത്തിന് നന്ദി പറയാൻ തലയിൽ ഒഴിച്ചു. അദ്ദേഹം അൾത്താരയെ നശിപ്പിച്ചതായും പറയപ്പെടുന്നു. സുൽത്താൻ പള്ളിയെ ഒരു മുസ്ലീം ദേവാലയമാക്കി മാറ്റി. പുതിയ ഹാഗിയ സോഫിയയിൽ സുൽത്താൻ നിരവധി പുനസ്ഥാപനങ്ങളും നവീകരണങ്ങളും നടത്തിയിട്ടുണ്ടെങ്കിലും, അദ്ദേഹം വാസ്തുവിദ്യകളെ സംരക്ഷിച്ചു. മെഹ്മദ് രണ്ടാമൻ വർഷങ്ങൾക്കുള്ളിൽ ഹാഗിയ സോഫിയയിൽ ഒരു മിൻബാർ, മിഹ്‌റാബ്, മദ്രസ, മിനാരങ്ങൾ എന്നിവ നിർമ്മിച്ചു. സുൽത്താൻ താഴികക്കുടത്തിന് മുകളിലെ കുരിശും, ടവറിൻ്റെ മണിയും നീക്കം ചെയ്തു.
ഓട്ടോമൻ സുൽത്താൻമാരുടെ ഭരണകാലത്ത് നിരവധി മാറ്റങ്ങൾക്ക് ഹാഗിയ സോഫിയ വിധേയമായി. മെഹ്മദ് രണ്ടാമൻ ആദ്യം സ്ഥാപിച്ച മിനാർ സെലിം രണ്ടാമൻ സുൽത്താനാണ് പുനർനിർമിച്ചത്. സുൽത്താൻ ബയേസിദ് രണ്ടാമൻ പള്ളി മിനാരത്തിൻ്റെ തെക്കുകിഴക്ക് ഭാഗത്ത് ഇഷ്ടിക കല്ലുകൊണ്ട് മറ്റൊരു മിനാർ സ്ഥാപിച്ചു. മറ്റ് രണ്ട് മിനാരങ്ങൾ നിർമ്മിച്ചത് സെലിം രണ്ടാമനും മുറാദ് മൂന്നാമനുമാണ്. മിനാരങ്ങൾ സാമ്രാജ്യത്തിൻ്റെ ശക്തിയെ പ്രതീകപ്പെടുത്തുകയും ഹാഗിയ സോഫിയയെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം അവ ഘടനയ്ക്ക് കൂടുതൽ കരുത്തുറ്റതാക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. ആർക്കിടെക്റ്റ് സിനാൻ പള്ളിയുടെ വടക്ക്, കിഴക്ക് ഭാഗത്ത് കൂറ്റൻ നിതംബങ്ങൾ നിർമ്മിച്ചു.
1847-ൽ സമഗ്രമായ പുനസ്ഥാപനം ഹാഗിയ സോഫിയായിൽ വീണ്ടും ആരംഭിച്ചു. വാസ്തുവിദ്യ വിദക്തരായ ഗ്യൂസെപ്പെയും, ഗാസ്പെയർക്കും ഇതിന് നേതൃത്വം നൽകി. മിഹ്‌റാബും, മിനറും, താഴികക്കുടവും നവീകരിച്ചു. പുനസ്ഥാപനത്തിൽ ഓർത്തഡോക്സി സംബന്ധമായ ചിത്രങ്ങൾ പ്രദർശിപ്പിക്കാൻ സുൽത്താന് ധൈര്യമുണ്ടായിരുന്നില്ല, സാഹചര്യങ്ങൾ പ്രദർശിപ്പിക്കാൻ അനുവദിക്കുന്നതുവരെ അവ വീണ്ടും മൂടാൻ വാസ്തു വിദ്കതരോട് ആവശ്യപ്പെട്ടു. രണ്ടുവർഷത്തെ പുനസ്ഥാപനത്തിനുശേഷം ഹാഗിയ സോഫിയ 1849-ൽ വീണ്ടും ഉദ്ഘാടനം ചെയ്യപ്പെട്ടു.
1912-ലെ ബാൽക്കൻ യുദ്ധകാലത്ത് ഹാഗിയ സോഫിയ കോളറ രോഗികൾക്കുള്ള ആശുപത്രിയായി സേവനമനുഷ്ഠിച്ചു. എന്നാൽ ലോക യുദ്ധത്തിൽ തുർക്കി വീണ്ടും ഗ്രീക്കുകാർ കൊടുക്കുമെന്നു ചെറുത്തുനിൽപ്പിന് ഹാഗിയാ സോഫിയാ ദേവാലയത്തിൻ്റെ കാര്യത്തിലും പൊട്ടിതെറിയുണ്ടായി. തുർക്കി റിപ്പബ്ലിക്കിനെ 1923-ൽ മഹാനായ നേതാവ് മുസ്തഫ കെമാൽ അറ്റാറ്റോർക്ക് പ്രഖ്യാപിച്ചു. 1931-ൽ ബൈസന്റൈൻ ഇൻസ്റ്റിറ്റ്യൂട്ട് ഓഫ് അമേരിക്ക സ്ഥാപിച്ച പുരാവസ്തു ഗവേഷകൻ തോമസ് വിറ്റ്മോർ ഹാഗിയ സോഫിയയുടെ അവശിഷ്ടങ്ങൾ കണ്ടെത്തുന്നതിന് അറ്റാറ്റോർക്കിൻ്റെ അനുമതി ചോദിച്ചു. അനുമതി ലഭിച്ച ശേഷം പുരാവസ്തു അവശിഷ്ടങ്ങൾ ശേഖരിക്കുന്നതിന്നുള്ള ജോലികൾ 1932-ൽ ആരംഭിച്ചു. ശ്രദ്ധേയമായ ഈ ദൗത്യം ഏകദേശം പതിനഞ്ച് വർഷത്തോളം നീണ്ടുനിന്നു. മതേതര രാജ്യത്തിൻ്റെ വഴിയിലെ ഒരു പ്രധാന ഘട്ടമെന്ന നിലയിൽ, ഹാറ്റിയ സോഫിയയെ അറ്റാറ്റോർക്കിൻ്റെ ഉത്തരവ് പ്രകാരം ഒരു മ്യൂസിയമാക്കി മാറ്റി.
ഹാഗിയാ സോഫിയായിൽ ആരാധനാലയമായി (പള്ളി അല്ലെങ്കിൽ പള്ളി) സമുച്ചയം ഉപയോഗിക്കുന്നത് കർശനമായി നിരോധിച്ചിട്ടുണ്ടെങ്കിലും 2006-ൽ തുർക്കി സർക്കാർ മ്യൂസിയം സമുച്ചയത്തിലെ ഒരു ചെറിയ മുറി ക്രിസ്ത്യൻ-മുസ്ലീം മ്യൂസിയത്തിനായി ഒരു പ്രാർത്ഥനാ മുറിയായി ഉപയോഗിക്കാൻ അനുവദിച്ചു. തുർക്കിയുടെ ഉപപ്രധാനമന്ത്രി ബെലന്റ് അർനെ 2013 നവംബറിൽ ഹാഗിയ സോഫിയയെ വീണ്ടും പള്ളിയാക്കി മാറ്റണമെന്ന് ആവശ്യപ്പെട്ടിരുന്നു. ഹാഗിയ സോഫിയയെ ഒരു പള്ളിയായി പരിവർത്തനം ചെയ്യുന്നത് ത്വരിതപ്പെടുമെന്ന് താൻ വിശ്വസിക്കുന്നുവെന്ന് അങ്കാറയിലെ മുഫ്തി മെഫയിൽ പ്രസ്താവിച്ചു. 2016 ജൂലൈ ഒന്നിന് ഹാഗിയ സോഫിയയിൽ മുസ്ലിം പ്രാർത്ഥനകൾ നടന്നു. നവംബറിൽ തുർക്കി സർക്കാരിതര സംഘടനയായ അസോസിയേഷൻ ഫോർ ദി പ്രൊട്ടക്ഷൻ ഓഫ് ഹിസ്റ്റോറിക് സ്മാരകങ്ങളും പരിസ്ഥിതിയും മ്യൂസിയം പള്ളിയായി മാറ്റുന്നതിനായി ഒരു കേസ് ഫയൽ ചെയ്തു. ഹാഗിയാ സോഫിയാ വീണ്ടും ഒരു സ്മാരക മ്യൂസിയമായി തുടരണമെന്ന് കോടതി വിധിച്ചു. 2019 മാർച്ചിൽ ഹാഗിയ സോഫിയയുടെ നില ഒരു മ്യൂസിയത്തിൽ നിന്ന് ഒരു പള്ളിയിലേക്ക് മാറ്റുമെന്ന് തുർക്കി പ്രസിഡൻറ് തയ്യിപ് എർഡോസാൻ പറഞ്ഞു. ഇത് ഒരു മ്യൂസിയമാക്കി മാറ്റുന്നത് വളരെ വലിയ തെറ്റാണെന്നും അദ്ദേഹം കൂട്ടിച്ചേർത്തു. യുനെസ്കോയുടെ ലോക പൈതൃക സൈറ്റ് എന്ന നിലയിൽ ഈ മാറ്റത്തിന് യുനെസ്കോയുടെ ലോക പൈതൃക സമിതിയുടെ അനുമതി ആവശ്യമാണ്.
ഹാഗിയ സോഫിയയെ ഒരു മ്യൂസിയമാക്കി മാറ്റാനുള്ള മന്ത്രിസഭയുടെ തീരുമാനം 2020 ജൂലൈ 10 -ന് കൗൺസിൽ ഓഫ് സ്റ്റേറ്റ് റദ്ദാക്കി. ഹാഗിയ സോഫിയയെ ഒരു പള്ളിയായി മാത്രമേ ഉപയോഗിക്കാവൂ എന്നും മറ്റേതെങ്കിലും ആവശ്യങ്ങൾക്ക് വേണ്ടി ദേവാലയത്തെ കാണരുതെന്നും വിധി പുറപ്പെടുവിച്ചു. മുസ്ലീം വിഭാഗത്തിന് നമസ്കാരം നടത്തുവാൻ 2020 ജൂലൈ മാസം 24 ജൂലൈ മുതൽ തുറന്നുകൊടുക്കുന്ന പ്രസിഡന്റ് വക്താവ് പ്രസ്താവിച്ചു. അവസാനമായി ശേഷിക്കുന്നത് ഒരു ചോദ്യം മാത്രം. ഹാഗിയ സോഫിയയുടെ യഥാർത്ഥ അവകാശികളാര്?
(ഹാഗിയാ സോഫിയയുടെ ചരിത്രം ചുരുക്കി എഴുതിയത്)
സമാഹരിച്ചത് : വർഗ്ഗീസ് പോൾ കൈത്തോട്ടത്തിൽ
അവലംബം: ഹോൾട്ട്, ആൻഡ്രൂ (2016). മതത്തിലെ മഹത്തായ സംഭവങ്ങൾ: മതചരിത്രത്തിലെ സുപ്രധാന സംഭവങ്ങളുടെ ഒരു വിജ്ഞാനകോശം.
